Amatör Astronomi ve Astrofotoğrafçılık

” Hiç kuşku duymayınız ki az sayıda düşünen özverili vatandaşlar dünyayı değiştirebilirler -zaten bugüne kadar hep böyle olmuştur”

                                      Antropolog Margaret Mead

Amatör Astronomi; 

Katılımcıların çıplak göz, dürbün veya teleskopları kullanarak gökyüzündeki gök cisimlerini gözlemlemekten veya görüntülemekten keyif aldıkları bir hobidir . 

Birincil hedef bilimsel olmayabilir. Bazı amatör astronomlar vatandaş bilimine katkıda bulunarak  değişken yıldızlar,  çift yıldızlar,  güneş lekeleri, kuyruklu yıldızlar, galaktik nova ve süpernova  geçici astronomik olayları keşfederek astronomiye katkı sağlayabilirler.  Pek çok gök bilimci, tarih boyunca gökyüzünü amatör bir çerçevede inceledi; ancak, yirminci yüzyılın başından beri, profesyonel astronomi, amatör astronomiden ve ilgili faaliyetlerden açıkça ayrılan bir faaliyet haline geldi. 

Amatör gök bilimciler toplu olarak çeşitli gök cisimlerini ve olayları gözlemlerler . Amatör astronomların ortak hedefleri arasında Güneş , Ay , gezegenler , yıldızlar ,  kuyruklu yıldızlar , meteor yağmurları ve yıldız kümeleri , galaksiler ve bulutsular gibi çeşitli derin gökyüzü nesneleri yer alır . Birçok amatör, belirli nesneleri, nesne türlerini veya onları ilgilendiren olay türlerini gözlemlemede uzmanlaşmayı sever. Amatör astronominin bir dalı, amatör astrofotografi, gece gökyüzünün fotoğraflarının çekilmesini içerir. Astrofotografi, dijital kameralar, DSLR kameralar ve nispeten karmaşık, amaca yönelik üretilmiş yüksek kaliteli CCD kameralar dahil olmak üzere kullanımı çok daha kolay ekipmanların piyasaya sürülmesiyle daha popüler hale geldi .

Çoğu amatör gök bilimci, görünür dalga boylarında çalışır , ancak görünür spektrumun dışındaki dalga boylarıyla küçük bir azınlık çalışır. Radyo astronomisinin ilk öncülerinden biri , 1930’ların sonlarında Karl Jansky tarafından uzaydan gelen radyo dalgaboyu emisyonlarının keşfini takip etmek için ilk amaca yönelik radyo teleskobunu inşa eden amatör astronom Grote Reber idi . Görsel olmayan amatör astronomi, geleneksel teleskoplarda kızılötesi filtrelerin kullanımını ve ayrıca radyo teleskoplarının kullanımını içerir..

Bazı amatör gök bilimciler ev yapımı radyo teleskopları kullanırken, diğerleri başlangıçta astronomik araştırmalar için yapılmış, ancak o zamandan beri amatörlerin kullanımına sunulan radyo teleskoplarını kullanıyor. 

Ortak araçlar 

Amatör gök bilimciler , ilgi alanlarının ve kaynaklarının kombinasyonuna bağlı olarak gökyüzünü incelemek için bir dizi araç kullanır . Yöntemler basitçe gece gökyüzüne çıplak gözle bakmayı içerir. Ticari teleskoplar mevcut, ancak amatör astronomların kendi özel teleskoplarını inşa etmeleri yaygındır. 

 Uzman ve deneyimli amatör gök bilimciler zamanla daha özel ve daha güçlü ekipman edinme eğiliminde olsalar da, belirli görevler için genellikle nispeten basit ekipman tercih edilir. Örneğin dürbünler, genellikle teleskopların çoğundan daha düşük güce sahip olsalar da , gece gökyüzündeki bazı nesnelere bakmak için tercih edilen daha geniş bir görüş alanı sağlama eğilimindedir .

Amatör gök bilimciler , deneyim ve niyetlere bağlı olarak, yıldız haritaları kullanırlar . Gökyüzünün haritalarını oluşturan yazılım, astrofotografiye yardımcı olan yazılım, gözlem planlama yazılımı ve astronomik olaylarla ilgili çeşitli hesaplamaları yapmak için yazılım da dahil olmak üzere amatör astronomlar tarafından bir dizi astronomi yazılımı mevcuttur ve kullanılmaktadır.

Amatör astronominin sosyal etkileşiminin çoğu posta listelerinde veya tartışma gruplarında gerçekleşir. Tartışma grubu sunucuları çok sayıda astronomi listesini barındırır. Amatör astronomi ticaretinin büyük bir kısmı, ekipman alım satımı, çevrimiçi olarak gerçekleşir. Birçok amatör, Clear Sky Chart gibi araçları kullanarak gece gözlem seanslarını planlamak için çevrimiçi araçları kullanır .

Bilimsel araştırma 

Profesyonel gök bilimcilerin aksine, bilimsel araştırma çoğu zaman birçok amatör gök bilimcinin ana hedefi değildir . Bununla birlikte, bilimsel değerde çalışmak mümkündür ve birçok amatör, profesyonel astronomların bilgi tabanına başarıyla katkıda bulunurlar. Astronomi bazen amatörlerin hala yararlı verilere katkıda bulunabileceği kalan birkaç bilim dalından biri olarak tanıtılmaktadır. Bunu kabul etmek için , Pasifik Astronomi Topluluğu her yıl amatörlerin astronomiye yaptığı önemli katkılardan dolayı Amatör Başarı Ödülleri veriyor .

Amatör gök bilimcilerin bilimsel katkılarının çoğu veri toplama alanındadır. Bu özellikle, küçük teleskoplara sahip çok sayıda amatör gök bilimcinin, profesyonel gök bilimciler için mevcut olan nispeten az sayıdaki büyük teleskoplardan daha etkili olduğu durumlarda geçerlidir. Amerikan Değişken Yıldız Gözlemcileri Derneği ve İngiliz Astronomi Derneği gibi çeşitli kuruluşlar bu katkıları koordine etmeye yardımcı olmaktadır.

Geçmişte ve günümüzde amatör gökbilimciler yeni kuyruklu yıldızların keşfedilmesinde önemli bir rol oynadılar . Ancak son zamanlarda, Lincoln Near-Earth Asteroid Research ve Near Earth Asteroid Tracking projeleri gibi projelerin finansmanı, çoğu kuyruklu yıldızın amatörlerin onları görmesi mümkün olmadan çok önce otomatik sistemler tarafından keşfedildiği anlamına geliyor.

Ülkemizde Amatör Astronomi

Ülkemizde astronomiye katkı sağlayan ekteki gibi çalışmalar yapan amatör astronomlar acaba var mıdır?

Maalesef diyorum, çünkü uluslararası literatüre girmiş bir kayda rastlamadım. Desem de bir tane var, kısaca ondan bahsetmek istiyorum.

1917 Bursa doğumlu gökyüzü sevdalısı tornacı ustası Hasip Sönmezalp.

Sönmezalp 1937’de Merinos Fabrikası’nın inşaatı sırasında fabrikaya tornacı olarak girer. İnce Mekanik Atölyesinde çalışmaya başlıyor. Sadece tornacı değil, Merinos kapanana kadar da bu Atölye hep vardı. Yani makine ve ekipmanların mekanik bölümlerinin mekaniği ilgilendiren ince işlerini hallederdi ve gerektiğinde de ürün tasarlardı.

Fabrikanın 1938 yılının şubat ayında ki açılışı sırasında Atatürk’e fabrikanın altın anahtarını yapan ve veren kişi olur. Hatta Atatürk’ün hastalığı ilerlediği için kilidi çevirecek gücü bulamayınca kapıyı Hasip Sönmezalp’e açtırdığı söylenir.  Burada dikkatli ve duyarlı çalışmalarıyla büyük takdir toplar. Özellikle ince işçiliğe gereksinim duyulan onarım ve yapımlar konusunda seçkinleşir.

Daha sonra Satürn gezegeninin halkalarını yakından görebilmek arzusuyla yanıp tutuşmaya başlayan bu öncü kişilik teleskop edinme ihtiyacı hisseder.

İstanbul Üniversitesi astronomi kürsüsüne müracat eden Sönmezalp’e teleskop yapamayacağı söylenir.

Ama gökyüzü sevdası o kadar güçlüdür ki teleskop yapmaya girişir.Yurtdışından getirdiği ekipmanlarla 80 kez büyütme gücüne sahip bir dürbün yapıyor ama yeterli görmüyor.

Ülkede teleskop yapımı için yeterli ölçülerde cam yok. Ne yapılacak, gemi lomboz camını zımpara tozuyla yontulacak. 17 cm çaplı, 225 cm odak uzunluğuna sahip bir teleskop aynası yapılır. Yıl 1957, teleskobun tüpünü yapmak da mesele. Karaborsadan güçlükle sac bularak bundan teleskop tüpünü imal edip montajını yapar.

Soğuk savaş dönemi Amerika ve Rusya uzaya açılma konusunda sidik yarışında ve nihayet Ruslar 1957 yılında ilk uyduyu Sputnik’i yörüngeye soktukları yıl Hasip Sönmezalp  Bursa Kültür Park’ta meraklılara gökyüzünü kendi yaptığı teleskopla seyrettirir.

Mechanix Illustrated dergisinin eski bir sayısında aynalı teleskop yapan sanatçılara altın çekiç ödülü verileceğini okuduktan sonra teleskobun planlarını dergiye gönderir. ‘Uygundur’ cevabı almasının ardından yaptığı çalışmaları içeren bir dosyayı, elde ettiği sonuçları, ölçüleri ve teleskobun fotoğraflarını dergiye gönderir. Kısa süre sonra dergiden tebrik mektubu gelir. Daha sonra da Altın Çekiç ödülleri gönderilir.

Boyu 2 metreden uzun, çapı 18 cm olan teleskobun büyütme gücü 60 kattı. O zamanlar Kandilli Rasathanesinde bulunan teleskoptan sonra, Türkiye’nin ikinci aynalı teleskobu oldu. Teleskobun büyütme gücü mercek ilavesi ile 200 kata çıkartılabiliyordu.

1959 yılında kazandığı “Altın Çekiç” ödülünü o sene kendisi ile beraber kazananlardan biri uçak, diğeri otomobil bir diğeri ise gelişmiş bir yelkenli yapmış.

Teleskoplar dışında başka uğraşları da olmuş. Bunlardan biri küre şeklinde, zamanı, günleri, gecelerin uzayıp kısalmasını, saat farkı gibi 18 ayrı özelliği olan bir saat de üretmiştir. Aynı zamanda iyi bir fotoğraf makinası tamircisi olan Sönmezalp Bursa’da fotoğraf makinası tamiratı yapan ilk kişi olur.

Türk Astronomi Derneği’ne üye kabul edilen ilk ve beklide tek amatör astronomdur. Hasip Sönmezalp merkezi Kanada’da bulunan Uzay Araştırmaları Merkezi’nin de fahri üyesiydi.

Ömrünün sonuna kadar öğrenme ve öğretme gayretini kaybetmeyen Sönmezalp 10 Ocak 2002 tarihinde hayata gözlerini yumar..

Maalesef son yıllarda ülkemizde Amatör Astronomi denince ilk akla gelen Astrofotoğrafçılıktır.

Evet Astrofotoğraf belki de amatör astronominin bir dalı olabilir ama bana göre fotoğrafçılığın bir dalıdır.

Çünkü fotoğraf bilgisi olmayan biri bu konuda çalışamaz. Ülkemizde kendisini “Gökyüzü Fotoğrafçısı” olarak tanımlayan alçak gönüllü uluslararası dergilerde fotoğrafları yayınlanan astrofotoğrafçılarda yok değil.

Peki ülkemizde kendilerini amatör astronom olarak gören astrofotoğrafçıların astronomiye katkısı var mı?

Öncelikle biz astronomlar  çocuklarına teleskop soran ailelere ilk etapta teleskop önermiyoruz. Küçük bir dürbün ve çıplak gözle gökyüzünü tanımalarını öneriyoruz. Eğer bu şartlarda astronomiden vazgeçmeyecekse teleskoba geçiş yapılabileceğini söylüyoruz. 

Çünkü çocuklarımız gördükleri o müthiş fotoğrafları teleskoplarla göreceklerini hayal ediyorlar. Görmediklerinde ise hayal kırıklığına uğrayarak teleskop bir köşeye atılıp aileye getirdiği ekonomik yükten başka hiçbir işe yaramıyor.

Ya da şöyle düşünelim çocuğumuz “bende bu tür fotoğraflar çekmek istiyorum” dedi. Çok hevesli, astronomi okuyacak belki de. Eve geliyor babasına durumu anlatıyor.

Babası’da oğlunun bu ilgisinden memnun  hemen araştırmaya başlıyor.

Öncelikle uzun pozlama yapabilecek iyi bir fotoğraf makinasına ihtiyaç var. (şu an cep telefonlarında da uzun pozlama yapılabiliyor) Yapıyor da, bunu sabitleyecek bir üçayak gerekli yinede.

Eeeee fotoğraf eğitimi.

Hadi cep telefonu ve üç ayak aldık.  Uzun pozlama yapabiliyoruz. Ama bu dünya yerinde durmuyor ki. Saatte 1670 km hızla kendi etrafında dönüp durur. Çektiğimiz yıldızlar ışık izleri yapıyor.

Derin uzayı yani galaksileri, bulutsuları, yıldız kümelerini çekeceğiz teleskoba ihtiyaç var. Uygun teleskobu almak için baba bütçesini zorlar. Yine dünya dönüyor sorun var  çekim yapamıyoruz.

Dünyanın dönme hızına eşit teleskobu sabitleyecek ekipmanlar gerekli.  Hoppala ….

Bitti mi masraflar, daha durun biter mi hiç.

Bunları tamamladınız uykusuz geceler geçirerek 100 lerce poz elde ettiniz. O da ne ! Çektiğiniz fotoğraf pozlarına bakıyorsunuz gördüğünüz fotoğraflardan eser yok. Eeeee ne olacak şimdi.

Bu fotoğrafları işleyecek program gerekli, bu da para…. Ücretsiz program buldun ama verimsiz tatmin etmeyecek çocuğu.

Maliyet bu ekonomik şartlarda 60-70 bin TL. Orta halli bir fatura bu da.

Ortaokul çağlarımda fotoğrafçılığa merak etmiştim. Babamdan fotoğraf makinası talep ettim. Bir memur,  okuyan çocuklar alabilir mi?

Öyle bir hobi ki astrofotoğrafçılık ekonomik özgürlüğe kavuştuktan sonra yapılabilir. Bu şartlarda hikayemizdeki çocuğumuz ne yapacak, başlarım uzayına deyip uzaklaşacak.

Çok garip bir ülkeyiz TAD (Türk Astronomi Derneği) sayfalarında yayınlanan ülkemizdeki Amatör Astronomi grupları sadece Üniversitelerin öğrenci kulüplerini kapsamakta. Ayrıca onlarca şehirde kurulan Amatör Astronomi Toplulukları aslında amatör astrofotoğrafçıların oluşturduğu topluluklardır.

Ama bu ülkede sonuç odaklı çalışan Mezopotamya Astronomi Derneği ve 2. Olarak Bursa’da kurulan Bursa Amatör Astronomi Kulübü Derneği 21.YY’da belli  bir çevredeki  akademisyenler tarafından görmezden gelinmektedir.

Bu dernekler çocuklarımıza bilim kültürünü aşılamak ve amatör Astronomiyi anlatmak konusunda destek vermektedirler.

Bu yazının amacı konu ile ilgili bir tartışma yaratmaktır. Ve bu ikilemi ortadan kaldırmak.

Değerli bir Hocam UFO söylemlerinin çoğunun Amerikan ordusu emekli generallerinin çıkardığını anlatırdı. Çünkü ordu içinde popüler olan bu kişiler emekli olunca popülerliklerini kaybediyor ve bu hikayelerle gündemde kalmaya çalışıyorlar derdi.

Ülkemize baktığımızda  ise Emekli Prof.ların amatör astronomiyi değil de astrofotoğrafçılığı popülerleştirmesi gerçekten çok üzücü.

Tabi burada ülkemiz biliminin de etkisi var. Mesela dünya üzerinde amatörlere teleskoplarını açan bir yığın rasathane var.

TAD gibi kurumlar bu konularda çalışmalı ve en önemlisi de Amatör Astronomi söylemi konusunda bir çalışma yapmalıdır.

Meraklısına :

Önemli amatör gök bilimciler 

• George Alcock , birkaç kuyruklu yıldız ve nova keşfetti.
• Thomas Bopp , 1995 yılında Comet Hale-Bopp keşfini işsiz doktora fizikçisi Alan Hale ile paylaştı .
• Robert Burnham, Jr. (1931–1993), Celestial Handbook’un yazarı .
• Andrew Ainslie Common (1841–1903), kendi çok büyük yansıtıcı teleskoplarını yaptı ve fotoğrafın insan gözüyle görülemeyen astronomik özellikleri kaydedebileceğini gösterdi.
• 21 yıldır Sky & Telescope dergisinde “ATM’ler için Toplama” sütununu yöneten Robert E. Cox (1917–1989) .
• Adı Dobsonian teleskobuyla ilişkilendirilen John Dobson (1915–2014) .
• Robert Owen Evans , süpernovaların görsel keşifleri için tüm zamanların rekorunu elinde tutan amatör bir gök bilimci .
• Clinton B. Ford (1913–1992), değişken yıldızların gözlemlenmesinde uzmanlaşmıştır .
• Değişken yıldızların gözlemlenmesinde uzmanlaşan John Ellard Gore (1845–1910) .
• Edward Halbach (1909–2011), değişken yıldızların gözlemlenmesinde uzmanlaşmıştır .
• Satürn’de beyaz bir nokta keşfeden ünlü komedyen ve aktör Will Hay .
• Walter Scott Houston (1912–1993) , yaklaşık 50 yıldır Sky & Telescope dergisinde “Deep-Sky Wonders” köşesini yazdı .
• Albert G. Ingalls (1888–1958), Amateur Telescope Making, Vols. 1-3 ve ” Amatör Bilim Adamı “.
• Peter Jalowiczor (1966 doğumlu) dört dış gezegen keşfetti
• David H. Levy , herhangi bir birey için en fazla olan Comet Shoemaker-Levy 9 dahil 22 kuyruklu yıldızı keşfetti veya birlikte keşfetti .
• Terry Lovejoy , 21. yüzyılda beş kuyruklu yıldız keşfetti ve astrofotografi için DSLR fotoğraf makinelerinde modifikasyonlar geliştirdi.
• BBC’nin uzun süredir devam eden The Sky at Night’ın sunucusu ve astronomi üzerine pek çok kitabın yazarı olan Sir Patrick Moore (1923–2012) .
• Leslie Peltier (1900–1980), üretken bir kuyruklu yıldız keşfi ve değişken yıldızların iyi bilinen bir gözlemcisi.

• John M. Pierce (1886–1958), Springfield Teleskop Yapımcılarının kurucularından biriydi .
• Russell W. Porter (1871–1949) Stellafane’i kurdu ve “kurucu” olarak anılıyor
• Grote Reber (1911–2002), radyo astronomisinin öncüsü, radyo teleskobunu ilk amaçla inşa etti ve radyo frekansında ilk gökyüzü araştırmasını gerçekleştirdi .
• Isaac Roberts (1829–1904), astronomik fotoğrafçılıkta ilk deneyci.

Amatör gök bilimcilerin büyük katkılarıyla keşifler 

• Cygnus A (1939) bir radyo galaksisidir ve gökyüzündeki en güçlü radyo kaynaklarından biridir.
• AAVSO gözlemlerini kullanarak T Ursae Minoris’de dramatik dönem düşüşü (1995)
• McNeil Bulutsusu (2004) değişken bir bulutsu
• XO-1b (2006) bir dış gezegendir
• NGC 5907 (2008) çevresindeki gelgit akıntıları
• Voorwerpjes (2009) bir tür kuasar iyonlaşma yankısıdır .
• Bezelye Galaksileri (2009) bir galaksi türüdür.
• En son (2010) U Scorpii patlaması
• Kronberger 61 (2011) bir gezegenimsi bulutsudur.
• Speca (2011), DRAGN’ler (Galaktik Çekirdek ile İlişkili Çift Radyo kaynağı) içeren sarmal bir gökadadır .
• 2011 HM102 (2013) bir Neptün Truva Atıdır .
• PH1b (2013), dörtlü bir yıldız sisteminde dairesel bir yörüngede bulunan bir güneş dışı gezegendir.
• PH2b (2013), ana yıldızının yaşanabilir bölgesinde bulunan güneş dışı bir gaz devi gezegendir.
• J1649 + 2635 (2014), DRAGN’ler (Galaktik Çekirdek ile İlişkili Çift Radyo Kaynağı) içeren sarmal bir gökadadır.
• Yellowballs (2015)  bir tür kompakt yıldız oluşum bölgesidir.
• 9Spitch (2015), yüksek yıldız oluşum oranına sahip, yer çekimsel olarak mercekli uzak bir gök adadır.
• NGC 253-dw2 (2016), yakındaki galaksi NGC 253’ün çevresinde gelgit bozulmasına uğrayan cüce, küresel (dSph) bir galaksi adayıdır . Gökada, küçük açıklıklı amatör bir teleskopu olan amatör bir astronom tarafından keşfedildi.
• KIC 8462852 (2016), olağandışı karartma olaylarını gösteren F tipi bir yıldızdır.
• HD 74389 (2016) bir çöp diski içerir. Beyaz cüceye eşlik eden bir yıldızın etrafında keşfedilen ilk enkaz diskidir .
• AWI0005x3s (2016), keşif sırasında hareket eden bir grupta tespit edilen bir enkaz diskine sahip en eski M cücesidir .
• PSR J1913 + 1102 (2016)  , keşif anında en yüksek toplam kütleye sahip bir ikili nötron yıldızıdır.
• Transiting Exocomets (2017), ekstra güneş yıldızının önünden geçerken yıldız ışığını bir miktar bloke eden bir güneş dışı sistemdeki kuyruklu yıldızlardır.
• K2-138 (2018), kırılmamış bir 3: 2-rezonans zincirinde beş onaylanmış gezegene sahip bir gezegen sistemidir.
• Süpernova 2016gkg (2018), patlamaya başladıktan kısa bir süre sonra amatör bir gök bilimci tarafından gözlemlendi.

• PSR J1744−7619 (2018)  , radyo dalgalarında değil, yalnızca gama ışınlarında tespit edilen ilk Pulsar’dır .
• STEVE (2018) atmosferik bir fenomendir.
• K2-288Bb (2019), ikili bir sisteme ait olan bir M-yıldızının etrafındaki yaşanabilir bölgede bulunan bir güneş dışı gezegendir.
• LSPM J0207 + 3331 (2019), iki bileşenli bir enkaz diski içeren eski bir beyaz cücedir.
• Yıldızlararası Kuyrukluyıldız 2I / Borisov (2019), ilk yıldızlararası kuyruklu yıldızdır.
• Kojima-1Lb (2019’da onaylandı), amatör bir gökbilimci tarafından mikromercekleme yöntemiyle keşfedilen Neptün büyüklüğünde bir dış gezegendir . Kojima-1, keşfedilen en parlak mikromercekleme konağıdır. 
• WISE2150-7520AB (2019/2020), genç bir küme ile ilişkili olmayan toplam 0.1 güneş kütlesinden daha küçük bir toplam kütlede en düşük bağlanma enerjisine sahip bir çift kahverengi cücedir . 
• GJ 3470 c (2020), amatörler tarafından tamamen keşfedilen ilk dış gezegen adayıdır. Peter Jalowiczor, Kojima-1Lb ve XO-1b’nin aksine, GJ 3470 c tamamen amatör astronomlar tarafından yürütülen bir projede bir amatör tarafından keşfedildi. 

İlhan Vardar

Kaynakça :

Wikipedia

Hasip Sönmezalp’in kızı Ümran Sönmezalp ve Hasip Sönmezalp ile Merinosta birlikte çalışan Elektronik Mühendisi Sedat Gökmenoğlu  söyleşileri. BAAK-Bursa Amatör Astronomi Kulübü arşivleri